प्राचीन काळी ‘काव्य’ ही संज्ञा व्यापक अर्थाने वापरली जात असे व ती सर्वच वाङ्‌मयप्रकारांची निदर्शक होती. प्राचीन ग्रीक व संस्कृत वाङ्‌मयात हे विशेषत्वाने दिसून येते. उदा., ॲरिस्टॉटलचे पोएटिक्स (काव्यशास्त्र) हे मुख्यत्वे ग्रीक महाकाव्ये, डिथिरॅमनामक वृंदगीते व सुखात्मिका ह्या प्रकारांशी संलग्न असले, तरी त्यातील विवेचनाचा मुख्य भर व मध्यवर्ती आशय हा शोकात्मिका ह्या प्रकाराशी संबंधित आहे. प्राचीन काळी गद्य, पद्य, नाटक इ. सर्व प्रकारच्या लेखनांचा अंतर्भाव काव्यामध्येच केला जात असे. त्या काळी बहुतेक सर्व लेखन पद्यबद्घ असे. शास्त्रीय ग्रंथसुद्घा श्लोकबद्घच असत. तत्त्वज्ञान, नीती, व्याकरण यांसारखे शिक्षाग्रंथही पद्य माध्यमातूनच निर्माण होत. पठणाच्या मार्गानेच साहित्य टिकवून ठेवण्याची व जोपासण्याची पद्घती त्या काळात सर्वदूर प्रचलित होती. साहित्य हे गेय व पठणसुलभ असावे, असा जणू दंडकच ठरून गेला होता. त्यातून मौखिक साहित्याची परंपरा विकसित होत गेली. त्यामुळेच साहित्य ह्या व्यापक अर्थाने काव्य हा मर्यादित अर्थाचा शब्द रूढ झाला होता. गद्य साहित्याचा प्रसार व प्रचार मुद्रणकलेच्या शोधानंतरच अधिकाधिक प्रमाणात होत गेला. पंधराव्या शतकाच्या अखेरीस ⇨ मीशेल एकेम द माँतेन या फ्रेंच लेखकाने ललित निबंध ह्या स्वरूपाच्या लेखनप्रकारास प्रारंभ केला व पुढे ⇨ फ्रान्सिस बेकन, ⇨ जोसेफ ॲडिसन प्रभृती लेखकांनी त्याला नवनवी रूपे प्राप्त करून दिली. सतराव्या शतकाच्या उत्तरार्धापासून पाश्चात्त्य साहित्यात खऱ्या अर्थाने गद्ययुग सुरू झाले, असे मानले जाते. संस्मरणिका, रोजनिशी (दैनंदिनी), आत्मवृत्ते, चरित्र, कादंबरी इ. गद्य वाङ्‌मयप्रकारांची भरभराट सतराव्या शतकानंतरच होत गेली. ⇨ विल्यम काँग्रीव्ह, ⇨ रिचर्ड ब्रिंझली शेरिडन, ⇨ ऑलिव्हर गोल्डस्मिथ इ. नाटककारांनी नाटकांचे पूर्वापार चालत आलेले रूढ पद्यात्म रूप अव्हेरून गद्य रूपाचा अंगीकार केला. साधारणपणे एकोणिसाव्या शतकापासून साहित्याची विभागणी स्थूलमानाने गद्य व पद्य अशी केली जाऊ लागली. पुढे मुद्रणकला स्थिरस्थावर झाल्यावर स्मरणसुलभतेची व पाठांतराची गरज फारशी उरली नाही. त्यामुळे कादंबरीसारखे दीर्घ लांबीचे व मोठ्या व्याप्तीचे प्रकार विकसित होत जाऊन जास्त रूढ व लोकप्रिय झाले. गद्य अधिकाधिक प्रसार पावलेच पण त्याचबरोबर वास्तव जीवनचित्रणाला गद्य अधिक निकटचे आहे, जीवनाचे अधिक यथातथ्य दर्शन गद्यातून घडते व वैचारिक लिखाणाला गद्यच जास्त अनुकूल आहे, ह्याची जाण लेखकवाचकांमध्ये सर्वदूर प्रसृत होत गेल्याने गद्य साहित्याचा गेल्या दोन शतकांत जगभर झपाट्याने विकास होत गेला. एकोणिसाव्या शतकाच्या शेवटच्या दशकापासून काव्यावरील छंद, वृत्ते, लय, तालादी बंधने इ. शिथिल होऊ लागली व त्यातून मुक्तछंद, निर्यमक कविता असे प्रकार उदयास आले. चिंतनपर, वैचारिक असाही मोठा भाग काव्याच्या आशयात सामावू लागला. त्यामुळे उत्कट भावगीतात्मकता हे काव्यलक्षण व्यवच्छेदक न ठरता इतरही अनेक प्रकारचे निकष निर्माण झाले. याउलट उत्कट भावाविष्कार, आर्तता, स्वैर कल्पनाविलास ह्यांना गद्यातूनही स्थान मिळू लागले. गद्यकाव्य हा नवा प्रकार उदयास आला. अनेक ललित निबंध, कथा ह्या काव्याच्या पातळीवर पोहोचल्याने गद्यपद्याच्या सीमारेषा पुसट होऊ लागल्या. साहित्यप्रकारांबाबतही ठोस व ठाशीव स्वरूपाची भूमिका न घेता, त्यांतील लवचीकपणा व सैलसरपणा विचारात घेऊन साहित्यकृतींचे वर्गीकरण, आकलन व समीक्षण करण्याची प्रवृत्ती विद्यमान काळात वाढीस लागल्याचे दिसून येते.
साहित्याचे वर्गीकरण व प्रकार यांसंबंधी प्राचीन काळापासून वेगवेगळी मते व दृष्टिकोण व्यक्त झाले आहेत. ॲरिस्टॉटलने पोएटिक्समध्ये निवेदनपद्घतीनुसार साहित्याचे वर्गीकरण केले. दृश्यकाव्य (रिप्रेझेंटेशन) व श्राव्यकाव्य (नॅरेशन) असे दोन मुख्य भेद त्याने केले. ह्याशिवाय त्याने विषयांनुसार अनेक उपप्रकारही मानले. त्याच्या वर्गीकरणानुसार दृश्यकाव्यात शोकनाट्याचा व सुखांतिकांचा समावेश होतो तर श्राव्यकाव्यात महाकाव्ये व उपहासिका ह्यांचा अंतर्भाव त्याने केला. ॲरिस्टॉटलनंतरच्या काळात वेगवेगळ्या काव्यप्रकारांची भर साहित्यात पडत गेली. उदा., विलापिका (एलेजी), जानपद विलापिका (पास्टोरल एलेजी), गीतीकाव्य, भावगीत, उद्देशिका (ओड), नीतिकाव्य इत्यादी. मध्ययुगात रोमान्स (स्वच्छंदतावादी साहित्यप्रकार) व बॅलड (पोवाडा) ह्या साहित्यप्रकारांची भर पडली.
(इ) ललित व ललितेतर ह्यांच्या सीमारेषेवर मोडणारे लेखन: चरित्र, आत्मचरित्र, इतिहास, चर्चात्मक गद्य, निबंध इ. प्रकारांचा समावेश ह्यात करता येईल. दोन्ही प्रकारच्या लेखनाची काही वैशिष्ट्ये अशा लिखाणात एकवटलेली दिसतात. लेखकाच्या विशिष्ट व्यक्तिमत्त्वाचा ठसा, मांडणीकौशल्य, शैलीवैशिष्ट्ये इ. ललित स्वरूपाची तर त्याच्या आशयातून प्रकटणारे विचार, माहितीपूर्णता, ज्ञानात्मकता इ. ललितेतर वैशिष्ट्ये निबंध, चरित्र आदी वाङ्‌मयप्रकारांतून आढळतात. त्यामुळे त्यांचा समावेश ललित व ललितेतर यांच्या सीमारेषेवरील लेखन, म्हणून करता येईल.
⇨जॉन रस्किन या इंग्रज समीक्षकाने साहित्याचे वर्गीकरण क्षणजीवी साहित्य (बुक्स ऑफ द अवर) व शाश्वत साहित्य (बुक्स ऑफ ऑल टाइम्स) अशा दोन वर्गांत केले आहे. ते साहित्याच्या सार्वकालीन आस्वाद्यतेवर व काळाच्या ओघात टिकून राहण्याच्या क्षमतेवर आधारलेले आहे.
शास्त्रीय व वैचारिक स्वरूपाच्या लेखनाहून ललित साहित्याचे प्रयोजन व प्रकृती सर्वस्वी भिन्न असते. जे लीलेतून म्हणजे स्वानंदासाठी केलेल्या मुक्त क्रीडेतून निर्माण होते, ते ललित. त्यामुळे जी निर्मिती आपल्या स्वयंपूर्ण अस्तित्वाने व्यक्तीला लौकिक आशा-आकांक्षांपासून मुक्त, विशुद्घ व व्यवहारनिरपेक्ष आनंद देते, तिची जगाविषयीची आणि स्वतःविषयीची समज विशाल, व्यापक व उन्नत करते आणि आपल्या सुभगतेने तिला सौंदर्याचा साक्षात्कार घडवते, त्या कलाकृतीस ललित म्हणता येईल. अशा प्रकारच्या कलाकृतीपासून रसिकास होणाऱ्या अलौकिक आनंदाला संस्कृत साहित्यशास्त्रात ‘ब्रह्मास्वाद सहोदर’ असे म्हटले आहे. ॲरिस्टॉटलने पोएटिक्समध्ये म्हटले आहे, की काव्य इतिहासापेक्षा अधिक तत्त्वज्ञानात्मक व अधिक उच्च आहे. काव्याची प्रवृत्ती विश्वात्मकतेचा आविष्कार करण्याकडे, तर इतिहासाची प्रवृत्ती विवक्षिताचा आविष्कार करण्याकडे असते. कलावंताच्या ठायी वसत असलेल्या ज्या शक्तीने किंवा क्षमतेने त्याच्या व्यक्तिगत अनुभवाला विश्वात्मकता लाभते, तिला ॲरिस्टॉटल ‘सर्जक अनुकृतिशीलता’ असे संबोधतो आणि सर्व ललित कलांचे ते व्यवच्छेदक लक्षण मानतो. वास्तवाची ही अनुकृती म्हणजेच सर्जनशील निर्मिती होय. संस्कृत साहित्यमीमांसकांनी काव्यनिर्मितीमागील जनक कारणांचा ऊहापोह करताना ‘अपूर्ववस्तूनिर्माणक्षमा प्रज्ञा’प्रतिभेचा निर्देश केला आहे. व्यक्तीच्या ठायी प्रतिभा असेल, तर ती ‘नियतिकृतनियमरहिता आल्हादमयी’ अशी स्वतंत्र सृष्टी निर्माण करू शकते. ‘नवनवोन्मेषशालिनी प्रज्ञा प्रतिभा’अशीही तिची व्याख्या हेमचंद्र व भट्टतौत यांनी केली आहे. कलावंताच्या प्रतिभेचा प्रत्यय देणारी साहित्यकृती सौंदर्यपूर्ण, चैतन्ययुक्त, नित्यनूतन भासते. या सौंदर्याचा किंवा साहित्यास लालित्यपूर्णता प्राप्त करून देणाऱ्या लक्षणांचा सखोल व सूक्ष्म विचार भारतीय साहित्यमीमांसेत आढळतो. संस्कृत साहित्यशास्त्रज्ञांनी सौंदर्य हे ललित साहित्याचे प्राणभूत तत्त्व मानले आहे.
शास्त्रज्ञ हा कलावंताप्रमाणेच जीवनातील सत्याचा शोध घेत असतो. त्यासाठी त्याला अनेक साधने व उपकरणे उपलब्ध असतात. निश्चित तत्त्वाच्या, प्रमेयाच्या आधारे त्याचे हे शोधकार्य चालते. हा शोध सर्वस्वी वस्तुनिष्ठ स्वरूपाचा असतो. तेथे व्यक्तिगत भावभावनांना स्थान असत नाही. साहित्यिक मात्र जीवनातील सत्याचा शोध आपल्या प्रतिभेच्या बळावर व अंतःप्रेरणेच्या सामर्थ्यावर घेत असतो. सौंदर्यदृष्टी, कल्पनाशक्ती व अंतःप्रज्ञा यांच्या योगे जीवनातील अनेकविध घटना-प्रसंगांच्या, व्यक्तींच्या संदर्भात आपल्या जाणिवा तो व्यक्त करीत असतो. त्यातून त्याच्या साहित्यातील अनुभवविश्व साकारते. आपल्या अनुभवाचा अन्वयार्थ लावण्याचा, त्यावर कलात्मक भाष्य करण्याचाही त्याचा प्रयत्न असतो. त्याचा हा सर्व निर्मितिव्यवहार व्यक्तिनिष्ठ, अनुभवनिष्ठ असतो व तो साहित्यातून व्यक्त करतो ती मूलतः भावसत्ये असतात. वैज्ञानिक सत्यांपेक्षा त्यांचे स्वरूप प्रकृतिस्वभावतःच भिन्न व सर्वस्वी आगळेवेगळे असते.
शास्त्रीय व वैचारिक वाङ्‌मयापेक्षा ललित साहित्याचे वेगळेपण हे सौंदर्यात्मक निकषांच्या पार्श्वभूमीवर जास्त स्पष्ट करता येते. विश्वात घडणाऱ्या घटनांमागील कार्यकारणभाव शोधून काढणे, त्यासाठी आवश्यक ठरतील ती निरीक्षणे, परीक्षणे, प्रयोग करणे आणि त्यांतून प्रस्थापित होणारे निष्कर्ष काटेकोर व शुद्घ अभिधात्मक (डीनोटेटिव्ह) भाषेत मांडणे, हे विज्ञानविषयक वाङ्‌मयाचे ध्येय असते. निष्कर्षांची वस्तुनिष्ठ व तार्किक मीमांसा तेथे अभिप्रेत असते. सामाजिक शास्त्रांतही व्यक्तीचा व तिच्या वर्तनव्यवहारांचा अभ्यास काही एका पद्घतीने झालेला असतो. अशा कोणत्याही पद्घतीने मनुष्य वा जग यासंबंधी सिद्घ झालेले सर्वसाधारण परंतु ठोस स्वरूपाचे निष्कर्ष ललित साहित्य समोर ठेवत नाही. त्यामुळे या प्रकारच्या लेखनाची भाषा सर्वस्वी निराळी, स्पष्ट नव्हे तर सूचक व व्यंजनाप्रचुर (कनोटेटिव्ह) असते.
अशा प्रकारे ललित साहित्य व सामाजिक शास्त्रे यांत काही मूलभूत व प्राकृतिक भेद असले, तरी सामाजिक शास्त्रांचा अभ्यास ललित साहित्याच्या निर्मिति-आस्वादास काही एका मर्यादेपर्यंत उपयुक्त व पोषकच ठरतो. साहित्याचा विषय प्रामुख्याने माणूस हा असल्याने मानव्यविद्या शाखेत मोडणारी जी शास्त्रे आहेत, त्यांचा व साहित्याचा संबंध हा अधिक निकटचा असतो. मानव्यविद्यांचा अभ्यास व व्यासंग लेखकाला निर्मितीच्या संदर्भात जसा उपयुक्त व फलदायी ठरतो, तसाच तो वाचकालाही आस्वादनक्षमता वाढविण्यासाठी उपयुक्त ठरतो. मानव्यविद्यांतर्गत सामाजिक शास्त्रांचे अध्ययन मानवी जीवन व माणूस समजून घेण्याच्या दृष्टीने निश्चितच फलदायी ठरते. साहित्यिक आपल्या साहित्यनिर्मितीतून मानवी जीवनाचा जो शोध घेऊ पाहतो, तो या अध्ययनातून अधिक विस्तृत, बहुआयामी व सूक्ष्म होऊ शकतो.
नित्याच्या जीवनव्यवहारात वापरल्या जाणाऱ्या भाषेपेक्षा ललित साहित्यात योजिल्या जाणाऱ्या भाषेचे स्वरूप वेगळे, वैशिष्ट्यपूर्ण असते. व्यक्तिविशिष्ट तरीही व्यापक, वास्तवाधिष्ठित तरीही कल्पनेपेक्षा अद्‌भुत असे अनुभव ललित साहित्याच्या भाषेतून अभिव्यक्त होतात. त्यामुळे ही भाषा चित्रदर्शी, प्रतिमायुक्त व विविध संवेदनासूचक असते. ती सूचक आणि व्यंजनाप्रचुर तर असतेच परंतु त्याचबरोबर भावानुभव यथातथ्य व अविकृत स्वरूपात गोचर करणे, हे तिचे अवतारकार्य असते. त्यासाठी प्रसंगी प्रचलित भाषेची मोडतोड करणे, नवी भाषा, नवी शब्दकळा घडविणे, नवीन भाषिक संकेत निर्माण करणे, अशा प्रयुक्त्यांचा आश्रय लेखकाला घ्यावा लागतो. साहित्यकृतीच्या भाषेवर ती निर्माण करणाऱ्या लेखकाच्या व्यक्तिमत्त्वाची मुद्रा उमटावी लागते. व्यक्ती, वस्तू, घटना यांचे हुबेहूब वर्णन, स्पष्टीकरण, निवेदन करणे एवढेच ललित साहित्यकृतीचे ईप्सित नसते, तर वेचक व अर्थपूर्ण अनुभवांच्या निवडीतून व त्यांच्या कौशल्यपूर्ण रचनेतून वाचकाच्या जाणिवा समृद्घसंपन्न करणे, त्याला सुजाण, सजग करणे हे ललित साहित्याची निर्मिती करणाऱ्या लेखकास साधावे लागते.
प्राणतत्त्व मानले जाते पण कलेतील सौंदर्याच्या व्याख्येबाबत एकवाक्यता आढळत नाही. प्रमाणबद्घता, सुसंवादित्व, लयबद्घता, वैचित्र्य, नावीन्य यांसारखी सौंदर्याची काही प्रधान लक्षणे मानली जातात.
ललित साहित्याच्या ह्या वैशिष्ट्यपूर्ण स्वरूपामुळेच त्यासंबंधीचा विचार काळाच्या ओघात वेगवेगळ्या दिशांनी विकसित होत गेला. पाश्चात्त्य साहित्यविचारात प्राचीन काळी ॲरिस्टॉटलप्रणीत अनुकृतिसिद्घांतापासून सुरू झालेली चर्चा पुढे, साहित्याविष्काराचे प्राणभूत तत्त्व म्हणून उदात्तता (लाँजायनस), उत्स्फूर्त भावनांचा उत्कट आविष्कार (वर्ड्‌स्वर्थ), कल्पनाशक्ती (कोलरिज), जीवनभाष्य (आर्नल्ड), भावसंतुलन (आय्. ए. रिर्चड्स ) अशा अनेकविध मतप्रणालींच्या मंथनातून विकसित होत गेलेली दिसते. टी. एस्. एलियट, सुसान लँगर, नॉर्थ्रप फ्राय इ. समीक्षकांनी ललित साहित्याच्या संकल्पनेस नवा आशय प्राप्त करून दिला. मराठी साहित्यविचारात मा. गो. देशमुख, बा. सी. मर्ढेकर, दि. के. बेडेकर, शरच्चंद्र मुक्तिबोध, प्रभाकर पाध्ये, वा. ल. कुळकर्णी, रा. ग. जाधव इ. समीक्षकांनी साहित्याच्या स्वरूपाची चर्चा करून मोलाची भर घातली आहे.
साहित्याचे प्रयोजन काय, ह्या प्रश्नाची चर्चा प्राचीन काळापासून आजतागायत अनेक लेखक, समीक्षक, वाङ्‌मयमीमांसक यांनी केली आहे. ह्या प्रयोजनांची चर्चा लेखकसापेक्ष व वाचकसापेक्ष म्हणजेच साहित्याचा निर्मितिव्यापार व आस्वादव्यापार अशा दोन्ही अंगांनी वारंवार होत राहिली आहे. प्रसिद्घी, यश, कीर्ती, मानसन्मान, धनप्राप्ती, मतप्रचार, सामाजिक सुधारणा, दुष्ट रुढींचा नाश, हितोपदेश, राष्ट्रभक्ती व देवभक्ती अशी नानाविध प्रयोजने लेखकांनी मनाशी बाळगून प्राचीन काळापासून आजतागायत साहित्यनिर्मिती केली आहे. काही प्रयोजने विशिष्ट काळ, परिस्थिती यांना अनुलक्षून प्रभावी ठरतात. उदा., पारतंत्र्य काळात स्वातंत्र्यप्राप्ती हाच एकमेव वा प्रधानहेतू मनाशी बाळगून अनेक साहित्यिकांनी लेखन केले. मराठीमध्ये शि. म. परांजपे, स्वातंत्र्यवीर सावरकर, साने गुरुजी प्रभृती लेखकांनी आपली लेखणी देशकार्यासाठीच राबवली पण साहित्यनिर्मितीचा स्थल-काल-परिस्थितिनिरपेक्ष विचार केला, तर उच्च कोटीच्या अलौकिक आनंदाची प्राप्ती हेच साहित्याचे सार्वकालीन, सर्वदूर, सर्वत्र आढळणारे प्रयोजन असल्याचे दिसून येते. असा सर्जनशील आनंद लेखकाला निर्मितीसाठी, तर वाचकाला आस्वादासाठी प्रवृत्त करतो. सर्जनशीलतेच्या पातळीवर उच्च दर्जाची कलात्मक निर्मिती साधणे, हे लेखकाच्या आनंदाचे निधान होय. आत्माविष्कार व आत्मशोध ह्या प्रेरणाही लेखकाला लिखाणासाठी उद्युक्त करतात.
साहित्याचे प्रयोजन हे जसे लेखकाच्या दृष्टीने तसेच वाचकाच्या दृष्टीनेही प्रतिपादिले जाते. वाचक साहित्याचे वाचन कशासाठी करतो, ह्या प्रश्नाचे उत्तर शोधतानाही समीक्षकांनी विविध उपपत्ती, प्रणाली मांडल्या आहेत. चार घटका मनोरंजन, विरंगुळा, दैनंदिन जीवनातील ताणतणावापासून सुटका, स्वप्नरंजन, उद्‌बोधन, जिज्ञासातृप्ती, ज्ञान व माहिती मिळविणे, दैनंदिन समस्यांवर तोडगा शोधणे, अशा अनेकविध कारणांनी वाचक साहित्याकडे वळत असतात व काही प्रमाणात त्यांना साहित्याकडून वरील प्रकारचे समाधान लाभतही असते तथापि वाचकाच्या ठायी साहित्याचा आस्वाद घेण्यासाठी सहृदयता असेल व त्याची वाङ्‌मयीन अभिरुची विकसित, संपन्न व प्रगल्भ झालेली असेल, तरच त्याला दर्जेदार व श्रेष्ठ प्रतीच्या साहित्याच्या आस्वादातून उच्च कोटीचा अलौकिक आनंद मिळू शकतो, लौकिक व्यवहारनिरपेक्ष सौंदर्याची प्रचीती येते. त्याच्या जीवनविषयक जाणिवा समृद्घ होऊन आयुष्याचा नवा अर्थ प्रत्ययास येतो. साहित्यात मानवी जीवनाचे प्रतिबिंब पडत असते. व्यक्तिगत रीत्या प्रत्येकाचे अनुभव तसे मर्यादितच असतात पण श्रेष्ठ साहित्यिकाने निर्मिलेल्या उच्च दर्जाच्या साहित्यकृतीतून मानवी मनाचे व जीवनाचे विस्तृत, वैविध्यपूर्ण, सर्वांगीण व परिपूर्ण दर्शन घडते. अशा साहित्याच्या परिशीलनातून वाचकाच्या अनुभूतीच्या कक्षा विस्तारत जातात. त्याला कल्पनेच्या पातळीवर अनेकविध प्रकारचे अनुभव घेता येतात. त्याला पूर्वपरिचित असलेल्या अनुभवांच्या साहित्यातील दर्शनातून पुनःप्रत्ययाचा तर सर्वस्वी अपरिचित असलेल्या अनोख्या, अद्‌भुत, अज्ञात, नावीन्यपूर्ण अशा अनुभवांच्या साहित्यातील दर्शनातून नवप्रत्ययाचा अलौकिक आनंद मिळतो. मानवी जीवनाची अफाट व्याप्ती व खोली तसेच व्यामिश्र, बहुआयामी, नानाविध परिमाणे त्याला साहित्याच्या परिशीलनातून जाणवतात. जीवनातील गुंतागुंतीच्या गहनगूढ समस्यांवर उद्‌बोधक प्रकाश पडतो. मानवतेचे अधिष्ठान असलेल्या नैतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक मूल्यांची नव्याने जाणीव होते व त्याची एकूण मानवी जीवनाविषयीची जाण समृद्घ, प्रगल्भ बनते. कोणत्याही सर्जनशील साहित्यातून त्या त्या मानवसमूहाच्या भाषेतील व संस्कृतीतील सूक्ष्मता आणि प्रगल्भता व्यक्त होत असते मनुष्य आणि भौतिक-आधिभौतिक जग यांच्यातील संबंधांची अभिव्यक्ती होत असते. सर्जनशील साहित्य हा खरेतर एक ज्ञानगर्भ व्यवहार असतो आणि साहित्यसमीक्षा व वेगवेगळे साहित्यसिद्घांत आपापल्या परीने वेगवेगळ्या उपपत्ती व अर्थनिर्णयनप्रणाली मांडून ह्या ज्ञानात्म सर्जनशील व्यवहाराचा उलगडा करण्याचाच प्रयत्न करीत असतात. अशा वेगवेगळ्या भूमिकांतून व दृष्टिकोनांतून जगभरातल्या वाङ्‌मयांचे भाषिक इतिहास लिहिण्याचे प्रयत्नही आजवर वेळोवेळी झालेले आहेत. विशिष्ट भाषेतील समग्र वाङ्‌मयकृतींचा आणि वाङ्‌मयविषयक घडामोडींचा एका विवक्षित दृष्टिकोनातून केलेला पद्घतशीर व परंपराधिष्ठित ऐतिहासिक अभ्यास म्हणजे वाङ्‌मयेतिहास. साहित्याचा हा इतिहास विशिष्ट समाजाच्या वाङ्‌मयीन संचिताचा व त्याचबरोबर सामाजिक-सांस्कृतिक दस्तऐवजाचा ऐतिहासिक आलेख असतो. मानवी संस्कृती समृद्घ करणाऱ्या ललित व वैचारिक साहित्यास लाभलेल्या वैविध्यपूर्ण व व्यापक परिमाणांची कल्पना अशा वाङ्‌मयेतिहासातून व साहित्यसमीक्षेतून येऊ शकते.
मराठी विश्वकोशात साहित्य ह्या विषयाशी संबंधित अशा तात्त्विक, सैद्घांतिक विवेचनावर भर देणाऱ्या तसेच सर्वांगीण, विस्तृत व व्यापक आढावा घेणाऱ्या शेकडो लहानमोठ्या नोंदी, व्याप्तिलेख इ. योजिले आहेत. तात्त्विक विवेचनावर भर देणाऱ्या नोंदींत भाषा, भाषांतर, वाङ्‌मयेतिहास, शैलीविचार, साहित्यप्रकार, साहित्यशास्त्र, साहित्यसमीक्षा, सौंदर्यशास्त्र इ. प्रमुख नोंदी आहेत. साहित्यप्रकारांतर्गत कथा, कादंबरी, काव्य, नाटक, निबंध इ. प्रकारांवर स्वतंत्र नोंदी आहेत. तद्वतच एकांकिका, कथाकाव्य, खंडकाव्य, नाट्यगीत, नाट्यछटा, भावगीत, महाकाव्य, लघुनिबंध, विनोद, शोक-सुखात्मिका, शोकात्मिका, सुखात्मिका इ. उपप्रकारांवरही स्वतंत्र नोंदी आहेत. वेगवेगळे कलावाङ्‌मयीन संप्रदाय, सिद्घांत व उपपत्ती, निरनिराळे वाङ्‌मयप्रवाह इत्यादींवर स्वतंत्र नोंदी आहेत. उदा., अतिवास्तववाद, अभिजाततावाद, अस्तित्ववाद, निसर्गवाद, प्रतीकवाद, वास्तववाद, स्वच्छंदतावाद इ. संप्रदाय अलंकार, छंदोरचना, निर्यमक कविता, प्रतिमा व प्रतिमासृष्टी, भावविरेचन, मुक्तछंद, रससिद्घांत इ. उपपत्ती, सिद्घांत व तंत्रे दलित साहित्य, निग्रो साहित्य, प्रादेशिक वाङ्‌मय, बालवाङ्‌मय, लोकसाहित्य इ. वाङ्‌मयीन प्रवाह वगैरे. काही संकीर्ण साहित्यप्रकारांवरही स्वतंत्र नोंदी आहेत. उदा., पत्रवाङ्‌मय, पुस्तपत्र, प्रवासवर्णन, नियतकालिके, लघुनियतकालिके, वृत्तपत्रे इ., तसेच पोवाडा, बॅलड, रोमान्स यांसारखे प्रकार. जगातील निरनिराळ्या देशांतील व भाषांतील वाङ्‌मयाचा ऐतिहासिक आढावा व त्यांतील वैशिष्ट्ये नोंदविणाऱ्या अनेक व्याप्तिलेखवजा दीर्घ नोंदी वाचकांना अकारविल्हे यथास्थळी मिळतील. उदा., अमेरिकन साहित्य, इंग्रजी साहित्य, ग्रीक साहित्य, जर्मन साहित्य, फ्रेंच साहित्य, रशियन साहित्य,लॅटिन साहित्य, चिनी साहित्य, जपानी साहित्य इ. उर्दू साहित्य, कन्नड साहित्य, तमिळ साहित्य, तेलुगु साहित्य, पंजाबी साहित्य, फार्सी साहित्य, बंगाली साहित्य, मराठी साहित्य, मलयाळम् साहित्य, संस्कृत साहित्य, हिंदी साहित्य इत्यादी. त्याचप्रमाणे निवडक व प्रमुख अशा पाश्चात्त्य, पौर्वात्य, भारतीय व मराठी साहित्यिकांवर विपुल प्रमाणात शेकडो नोंदी आल्या आहेत. काही निवडक साहित्यकृतींवरही स्वतंत्र नोंदी आहेत. उदा., अभिज्ञान शाकुंतल, इलिअड, ओडिसी, कोजीकी, गेंजी मोनोगातारी इत्यादी.
संदर्भ : 1. Booth, Wayne C. The Rhetoric of Fiction, Chicago, 1961.
2. Bronowski, J. Mazlisn, Bruce, The Western Intellectual Tradition,1975.
3. Butcher, S. H. Aristotle’s Theory of Poetry andFine Art, 1951.
4. Chatman, Seymour, Story and Discourse,Ithaca, 1978.
5. Daiches, David, Approaches to Literature, 1956.
6. Ellis, John M. The Theory of Literary Criticism, 1974.
7. Genette, Gerard, Narrative Discourse, Oxford, 1972.
8. Hamilton,Clayton, The Art of Fiction, New York, 1939.
9. Ingarden,Roman, The Literary Work of Art, Evanston, 1980.
10. Iser,Wolfgang, The Act of Reading, Baltimore, 1978.
11. Jakobson,Roman, Language in Literature, Cambridge ( M. S.), 1987.
12.Jefferson, Ann Robey, David, Modern Literary Theory, Bastford, 1986.
13. Lodge, David, 20th Century Literary Criticism, London, 1990.
14. Lubbock, Percy, The Craft of Fiction, London, 1921.
15. Richards, I. A. Principles of Literary Criticism,London, 1960.
१६.करंदीकर, गो. वि. ॲ रिस्टॉटलचे काव्यशास्त्र, मुंबई, १९७८.
१७. कुळकर्णी, वा. ल. साहित्य : स्वरूप आणि समीक्षा, मुंबई, १९७५.
१८. गोडबोले, ना. वा. जोगळेकर, गं. ना., साहित्य समीक्षा : स्वरूप आणि विकास, पुणे, १९८१.
१९. जाधव, रा. ग. साहित्याचे परिस्थितिविज्ञान, पुणे, २००३.
२०. देशपांडे, ग. त्र्यं. भारतीय साहित्यशास्त्र, मुंबई, १९६३.
२१. वेलेक, रेने वॉरन, ऑस्टिन, अनु. मालशे, स. गं. साहित्यसिद्घांत, मुंबई, १९८२.
इनामदार, श्री. दे.
